The Starčevo Mortuary Practices — New Perspectives
The Starčevo Mortuary Practices — New Perspectives

Summary/Abstract: U uvodnom delu rasprave, osvrćući se na osnovnu orijentaciju istraživača neolitskog perioda centralnog Balkana, autor ukazuje na objektivne nedostatke i poteškoće koje su bitno uticale, zapravo uslovile dosadašnji pristup ovoj problematici. Uprkos pojavi većeg broja pojedinačnih grobova ili grobnih celina sa više pokojnika, istraženih u relativno novije vreme zahvaljujući znatnijoj arheološkoj aktivnosti, ne možemo nikako biti zadovoljni sa situacijom u stručnoj arheološkoj literaturi. Tako su, na primer, do danas otkriveni ostaci od preko 110 individua na Više od 20 raznih lokaliteta (Fig. 1). Međutim, publikovane informacije, više ili manje zadovoljavajuće odnose se samo na 69 pojedinačnih slučajeva (100%), od kojih ostatci 22 individue (31,88%) pripadaju kategoriji „posejamih, odnosno razbacanih ljudskih kostiju” dok su preostale 47 (68,12%) inhumirane. Jedan od osnovnih problema predstavlja i teškoća preciznijeg datiranja grobova u okviru razvojnih etapa starčevačke kulture. Imajući u vidu objektivne nemogućnosti za detaljniju analizu, autor i ne predlaže čvrstu koncepciju sistema ili modela za izučavanje funerame prakse u Starčevu, već ukazuje na kompleksnost običaja u tretiranju pokojnika i načinu sahranjivan ja pripisanih starčevačkoj kulturi. Pristup diskusiji ostvarive se putem opisa grobnih ostataka otkrivenih na lokalitetu Zlatara. Lokalitet Zlatara se nalazi ako 50 km zapadno od Beograda, u blizini Rume. Relativno veliko naselje starčevačke kulture, organizovano oko bare, pripada najverovatnije jednom kulturnom periodu. Zaštitna arheološka Istraživanja sprovedena na delu J—I periferije naselja, pored drugih arheoloških ostataka otkuda su, skelete tri individue u okviru dva groba nazvana grobna konstrukcija A i grobna konstrukcija B. Grobna konstrukcija A (PL I) Osnova ove grobne konstrukcije, otkrivene ispod zone dubokog oranja, na prvi pogled je nepravilnog oblika. Ukopana je u zdravicu i sastoji se iz ovalne jame, nazvane grobna komora i rampe, u okviru koje su konstatovame dve pliće jame. Ne postoji arheološka indikacija da su grobna komora i rampa sa plitkim jamama izrađene odvojeno. Podužna orijentacija grobne konstrukcije A je SI—JZ, sa rampom prema SI. U okviru grobne komore sahranjene su dve osobe u grčenom stavu, položene na levu stranu tela isa orijentacijom glave prema JZ. Pokajnici nisu sahranjeni istovremeno. Pošto je grobna konstrukcija iskopana najdublji centralni deo grobne komore ispunjen je sterilnim slojem zemlje, pa je na tako pripremljenu površinu postavljeno teto muškarca starog između 19 i 21 godine. Potom su i sahranjeni i grobna konstrukcija u celinli prekriveni zemljom. Fragmenti keramike i ostatci životinjskih kostiju, kao i školjki, svedoče o ritualu vezanom za sahranjivanje. Jedan fragmentovani amulet (?) od mermera i fragmenat kvarcita pronađeni su pored pokojnika. Telo mlađeg ukopa — dete odo 6 godina, položeno je u plitku jamu u blizini glave centralnog ukopa. Prema arheološkim podacima i činjenici da mlađi ukop poštuje stariji, kao d opštem utisku da je mlađi ukop u svemu u suglasnosti sa principima sahranjivanja u ovoj grobnoj konstrukciji, najverovatnije je da je proteklo relativno malo vremena između dva sahranjivanja. Telo đeteta je prekriveno na isti način, a fragmenat kvarcita je pronađen pored skeleta. U okviru rampe nisu pronađeni nikakvti ostaci, osim u jami bližoj grobnoj komori.Ovde su pronađeni fragmenti velike amfore sa preko 500 ljuštura puževa. Grobna konstrukcija B (PL II) U osnovi ova grobna konstrukcija je gotovo istovetna prethodnoj. Podužna orijentacija konstrukcije je ista, samo se dimenzije i broj plitkih jama u okviru rampe neznatno razlikuju. Skeletni ostaci sahranjene osobe su u saglasnosti sa principom primećenim u grobnoj konstrukciji A: glava nasuprot rampe. Telo ženske osobe stare oko 40—45 godina položeno je na levi bok, u zgrčenom stavu orijentacije Z—I. U ovom slučaju telo pokojnika je položeno ne u saglasnosti sa pođužnom orijentacijom grobne konstrukcije već ivicom grobne komore. Bogatstvo nalaza u ovoj grobnoj konstrukciji prevazilazi u raznolikosti i luksuzu one iz grobne konstrukcije A. Pored znatno većeg broja fragmenata keramike, pronađeno je li nekoliko fragmentovanih i celih posuda. Takođe je pronađena minijaturna zdela na visokoj nozi sa antropomorfnom maskom (Fig. 3), zatim dve kamene isekire (jedna minijaturna), dva fragmentovana kremena nožića, dva koštana šila, jedna zemljana utega, nekoliko perli od sponđilusa i nekoliko fragmenata kvarcita. Među životinjskim ostacima konstatovana je velika raznolikost domaćih i divljih vrsta. Značajno je otkriće preko 7000 ljuštura od puževa Helix pomatia L. Svi nalazi pripadahu grobnoj komori. Grobna je komora, u ovom slučaju, pre nego što je došlo do sahrane ritualno pročišćena tihom vatrom. Tri plitke jame u okviru rampe sadržavale su vrlo malo fragmenata keramike i životinjskih kostiju, dok u samoj rampi nije konstatovan nijedan nalaz. Opisane grobne konstrukcije, kao i grobni nalazi, otvaraju neka bitna pitanja za buduće studije običaja i načina sahranjivanja u starčevačkoj kulturi. U ovom momentu i na ovom mestu neophodno je naglasiti sledeće: 1. Obe grobne konstrukcije sa lokaliteta Zlatara su kompozitaog karaktera. 2. U oba slučaja su grobna komora i rampa sa plitkim jamama pripremljene istovremeno u cilju da služe isključivo funerarnoj nameni. 3. Dimenzije grobnih konstrukcija se nebitno razlikuju, prvenstveno imajući u vidu grobnu komoru, dok je dužina rampe u oba slučaja istovetna. 4. Pođužna orijentacija obe grobne konstrukcije je SI—JZ, sa rampom prema SI. 5. Grobna komora je u oba slučaja ritualno pripremljena — pročišćena. 6. Grobna konstrukcija A je ponovno upotrebljena u istu svrhu. 7. Sahranjeni (1 subadultna, 1 adultna muška i 1 adultna ženska osoba) su položeni na levu bočnu stranu u zagrčenom stavu, od kojih su: 8. đve osobe položene u centar grobne komore (grobna konstrukcija A), a jedna uz ivicu grobne komore (grobna konstrukdija B). 9. Telo sahranjenih je postavljeno tako da je glava nasuprot rampe. 10. Tela pokojnika nikada nisu postavljena na dno grobne komore ili plitke' grobne jame (grobna konsrtrukoija A). 11. Upokojeni su sahranjeni sa značajnim grobnim prilogom. 12. Od značaja je pronalazak velike količine ljuštura od puža Helix pomatia L. 13. Grobnli prilog je pronađen u okviru grobne komore i plitkih jama unutar rampe, ali nikad u samoj rampi. Nesumnjiva saglasnost raznih grobnih podataka otkrivenih u grobnim konstrukcijama sa Zlatare sugeriše postojanje posebnog tipa groba za vreme klasičnog perioda razvoja starčevačke kulture. Grobna konstrukcija Zlatare podseća na vinčansku „kriptu sa dromosom”. Opis grobnih konstrukcija sa Zlatare je u suštini opis poluzemuničkog. staništa, u našem slučaju konstruisamom za specijalnu namenu u koncepciji grobne arhitekture — večna kuća. Da li je to bio slučaj i u Vi-nči, za sada je teško reći. Veoma je interesantno napomenuti da su proporcije „kripte sa dromosom” slične grobnoj konstrukciji sa Zlatare, ali je posebno indikativna istovetnost njihovih podužnih orijentacija u dijagonali SI—JZ sa „đromoaom”, rampom upravljenom prema SI, S obzirom da nije konstatovan nikakav ostatak eventualne krovne konstrukcije niti negativi drvenih stubova vezanih za grobne konstrukcije, pretpostavka je da nije predviđen nikakav posthumni ritual u okviru grobne konstrukcije. Ako je hipoteza da grobna konstrukcija predstavlja večnu kuću ispravna, onda je najjednostavniji način da se dočara izgled nadzemnog delà kuće (poluzemunice) nagomilavanje zemlje nad grobnom komorom. Postojanje ovakve konstrukcije, koja se u kasnijoj praistoriji naziva tumulus, može, između ostalog, da objasni i nedostatak negativa drvenih stubova i si. Istovetna ideja je, štaviše, već primećena na lokalitetu Obre I (grobovi br. 7 i 8). Pored ove, postoje i druge sličnosti u načinu sahranjivanja konstatovanom na lokalitetima Obre I i Zlatara. Ovakve složene grobne celine nisu uobičajena pojava. Zbog toga je neophodno ukratko izneti karakteristike starčevačkog načina nahranjivamja. Praktikovana je i-nbumacija, bUo primarna ili sekundarna, a isto tako i pracijalna. Do danas nijedan nalaz kreraaetje nije pripisan starčevačkoj kulturi, mada se postojanje ovog načina sahranjivanja ne treba automatski odbaciti. Taikođe je mogućno da izvesni članovi zajednice nisu bili tretirani na uobičajene načine. Od posebnog interesa za ovu studiju je raznolikost formi inhumacije. U saglasnosti sa novim nalazima, autor smatra da treba odustati od pretpostavke da su pokojnici u starčevačkoj kulturi bili bacani, odnosno sahranjivani u otpadnim jamama i bez prepoznatljivog pravila. Nasuprot tome, predložene su dve osnovne kategorije grobova, svaka sa po dva podtipa. Tip br. I — sahranjivane u grobnoj jami, i to: — Ia jednostavna grobna jama — ukop, — Ib složena grobna jama — ukop. Tip br. II — razvijena grobna konstrukcija, i to: — Ha Grobna konstrukcija bez rampe, odnosno đromosa, — Ilb Grobna konstrukcija sa rampom, odnosno dromosom. Najveća većina ukopa sadrži jednog pokojnika. Dvojno sahranjivan je je utvrđeno u dva slučaja, na Zlatari 'i kod Baca, a sahranjivanje većeg broja pokojnika u Okviru jedne grobne celdne samo u jednom — u Vinei. Ovaj fenomen đosledno prati predložene tipove grobova i njihove varijante (samo jedan pokojnik je karakteristika tipa I). Grobovi su grupisani u nekropole ili su postavljeni izolovano, bilo u okviru naselja ili u njegovoj neposrednoj blizini. Pokojnici su sahranjeni u zgrčenom stavu, bilo na levoj ili desnoj bočnoj strani. Nije konstatovana „povlašćena” strana sveta u orijentaciji pokojnika. Ipak, najveći broj sahranjenih (u arheološkoj literaturi su dostupni podaci za samo 18 individua — 26%) postavljen je glavom prema severu, sa naglašenom dijagonalnom orijentacijom SI—JZ (Fdg. 2). Prisutnost darova pretpostavljena je samo u 15 slučajeva (21,73%). I po ovom fenomenu se ipak može zaključiti da je bogatstvo grobnih priloga u uskoj vezi sa predloženim tipovima grobova (najbogatiji u tipu II — posebno Ilb). Saglasno do sada iznetom, činjenica da je subadultna kategorija pokojnika u starčevačkoj kulturi bila sahranjivana bez razlike u svim predloženim tipovima grobnih ukopa, lima posebnu težinu i daleko je od opskurnosti u smislu arheološkom i kultumo-antropološkom. U vezi sa tim na ovom mestu treba naglasiti još jednu činjenicu: da mlije postojala razlika u tretmanu pokojnika, zapravo u polaganju tela umrle osobe na levi ili desni bočni položaj, bazirana na uzrastu ili polu. Zbog veoma ograničenog broja podataka u vezi sa prezentiranom problematikom društvena organizacija starčevačke populacije ne može se rastumačiti u detelje. Ipak, postojanje hitnlih razlika u tretiranju pokojnika, upravljanja posebne pažnje prema određenim pokojnicima, koja prevazilazi granice uzrasta i pola, zali te va zaključak da je bar u klasičnoj fazi starčevačke kulture, ako ne i ranije, postojala društvena raslojenost. Stavtše, posebne kategorije objekata (mermemi amulet i. ogrlice— narukvice od perli spondilus-a, perle od ćilifoara, varijante minijaturnih kamenih alatki, minijaturne keramičke posude sa ili bez ljudske maske i si.), kao i akumulacija velikog broja vrednosti u pojedinačnim grobovima, snažno sugerišu prisutnost prdvilegovane grupe, a isto tako i pojedinaca u okviru starčevačkog društva. Ova pretpostavka je dalje poduprta postojanjem imitacija u pečenoj zemlji, nesumnjivo vrednih ličnih predmeta (za označavanje statusa), kao što su amuleti izrađeni od mermera, i si. Značajno je i to da primećeni povlašćeni tretman pojedinih pokojnika subadultne kategorije ta,kode ukazuje da je starčevačka populacija bila društveno izd'ifereneirana, kako po horizontali tako i po vertikali, što dosieđno znači da je socijalni status bio i pripisivan, a možda u pojedinačnim slučajevima čak i nasleđivan. Dalja istraživanja analiziranog segmenta iz svakodnevnog života i organizacije strčevačke populadije su neophodna.

• Details
• Contents